Hlor, živa, zapaljivi i eksplozivni propilen i etilenoksid, hiljade tona toksičnog kruksa – sve to se nalazi na samom ulazu u Tuzlu, u krugu propalog hemijskog kombinata HAK.
Nakon privatizacije “investitori” su do kosti oglodali fabriku, od koje su ostale samo gomile otrova.
– Naša budućnost je otrovana, ovo što je ostalo u krugu HAK-a prijeti i našoj još nerođenoj deci – kaže Damir Arsenijević, profesor Univerziteta u Tuzli i osnivač eko platforme “Zemlja – voda – zrak“.
Arsenijević je, zajedno sa istoričarem Dinom Šakanovićem, autor studije “Privatizacija kao ekološko nasilje – Slučaj tuzlanskog HAK -a”.
Ono što organi vlasti nisu uradili, a trebalo je, pokušali su da urade sindikalni aktivisti, bivši radnici, profesori univerziteta, novinari, istraživači i umjetnici, okupljeni oko projekta Fondacije Fridrih Ebert u BiH. Uz pomenutu studiju u sklopu projekta je snimljen i dokumentarni film “HAK mjesto straha”, koji potpisuju Sanja Horić i Azra Jašarević.
Pljačkaška privatizacija i ekološko nasilje
Slikom i riječju autori su osvijetlili vezu između pljačkaške privatizacije i ekološkog nasilja. Potvrdilo se, između ostalog, da većina Tuzlaka ne zna, ili ne želi da zna, kakva im opasnost prijeti, a da i političari to zataškavaju, s obrazloženjem da “ne treba prepadati narod”.
Fabrika „Poliuretanska hemija“, ili “Polihem”, koja je radila u sklopu čuvenog giganta “Soda So”, sastojala se od dva pogona: „Hloralkalni kompleks 1“ i „Hloralkalni kompleks 2“, odnosno HAK 1 i HAK 2.
Prvi je otvoren 1976., a drugi 1983. godine, uz pomoć tehnologije japanske firme „Mitsui“. Urbana legenda iz tog doba svjedoči da su japanski inženjeri, kad su dolazili u Tuzlu, navodno govorili: „Dobra je ovo fabrika, ali je previše blizu Beograda.“
Još 1991. preduzeće se podijelilo. HAK 1 je, organizaciono, ostao “Polihem”, dok je HAK 2 poslovao pod nazivom „Izocijanatna hemija”, mada je u pitanju jedna tehnološka cjelina.
Problema, pa i ekoloških, bilo je još u doba SFRJ. Tako je isticanje hlora 1980. uništilo šume u okolini fabrike, a narod je u panici bježao iz grada, iako, navodno, koncentracija hlora u vazduhu nije bila tolika, da bi ugrozila zdravlje ljudi.
Danas je, ocijenjuju autori studije, opasnost mnogo veća, a situacija krajnje besmislena i distopijska.
Sakib Kopić, bivši radnik HAK-a i član sindikata “Solidarnost”, opisao je to svojim riječima.
– HAK je i prije rata možda trovao svoje radnike, ali nas je i hranio, i to obilato. Danas propala fabrika nikog ne hrani, ali ugrožava živote hiljade ljudi – kaže Kopić.
Gradonačlenik Tuzle Selim Bešlagić upozorio je 1992. predstavnike Evropske misije da bi oštećenje postrojenja “dovelo do katastrofe u celoj regiji, od Austrije do Mađarske”.
Tuzlaci su se nadali da će kraj rata biti i kraj nevolja. Ali, to se nije desilo. Došla je privatizacija, po HAK pogubnija i od granata.
Isjekli fabriku i prodali je u staro gvožđe
HAK 2 je prekinuo proizvodnju još 1992. Mir su dočekali sa teretom od 60 miliona dolara dospjelih kredita. Mušterija za kupovinu ovog pogona nije bilo.
Jedno vrijeme je preduzeće “imaginarno preživljavalo”, od iznajmljivanja poslovnih prostora i tankova za naftu. Radnicima su ostali dužni 60 plata i milione maraka za doprinose.
Krajem 2004. preduzeće je likvidirano, a preostala postrojenja su isječena i prodata u staro gvožđe, kako bi se isplatio dio dugova.
U krugu preduzeća je ostalo oko 3.000 tona kruksa, izuzetno otrovnog nus proizvoda koji liči na šut ili katran.
– Najveći dio tog otrova nije propisno zbrinut. Samo za zbrinjavanje tog kruksa potrebno obezbijediti oko pet miliona KM – procjenjuje Zvjezdan Karadžin, aktuelni kantonalni ministar ekologije i doktor nauka u oblasti ekološke bezbednosti, koji je 2008. uradio studiju uticaja na okoliš za HAK 2.
Karadžin navodi da su u neznanju mještani prvih poslijeratnih godina kruksom nasipali loklane puteve, što je dovelo do pomora živine u tim krajevima.
HAK 1, ili “Polihem” je 2006. preuzelo preduzeće „Organika“ iz Poljske.
Poljaci su u stečajnom postupku isplatili 10,7 miliona KM poveriocima i tako postali vlasnici fabrike. Obećali su 50 miliona KM investicija u proizvodnju, ali su umesto toga u rekordnom roku otpustili 200 od ukupno 250 radnika.
Jedan od prvih poteza je bilo uništavanje mreže eko bezbjednosti, razvijene u doba SFRJ. Radnik Miralem Ibrišimović svjedoči da su novi vlasnici ukinuli četu za spasavanje, prepolovili broj vatrogasaca, zapostavili nabavku zaštitne opreme i isključili postrojenje za prečišćavanje živinog mulja, pa se živa se izlivala u rijeku Jalu.
– Proizvodnja je ubrzo nakon preuzimanja prekinuta, a nakon toga počelo je uništavanje postrojenja, koji su sječeni u komade i prodavani kao staro gvožđe. Među prvima je isječena i prodata elektroliza, koja je bila osnova za daljnju proizvodnju. Uništen je, dakle, najprofitabilniji deo holdinga “Soda So” i krunski dragulj privrede u Tuzli, njena hemijska industrija – navodi se u studiji.
Autori sumnjaju da je poljska “Orgnanika” poslužila samo kao paravan “stečajnoj mafiji za pranje novca”.
Kada su ogulili i prodali sve što se moglo prodati, “investitori” su napustili BiH, a ogromnu količinu opasnih materija ostavili bez nadzora. “Organika” iz Poljske je očerupani HAK “poklonila” svojoj kćerki firmi, “Organiki BiH”.
“Berači željeza” umiru od raka
Bez nadozora je ostavljeno 12 tankova sa hlorom, koji se ne kontrolišu i ne održavaju, te još neutvrđene količine žive, živinog mulja i drugih opasnih otrova. Ni danas se ne zna koliko hlora ima u tankovima, a to je nemoguće izmjeriti, jer je fabrici, odmah nakon privatizacije, zbog milionskih dugova isključena struja.
– Površinu od 13 hektara fabričkog kruga čuva jedan čuvar, noću dvojica. Ljudi koji su zbog neimaštine primorani da prikupljaju sekundarne sirovine da bi prehranili porodice, dolaze u HAK i izlažu se velikoj opasnosti – tvrdi Sakib Kopić.
Iako je od 2011. godine, zbog opasnosti, zabranjen ulazak ljudi i životinja u krug HAK-a, neki “berači željeza”, su prekršili tu zabranu i to skupo platili.
Kako je objavio Centar za istraživačko novinarstvo, mladi Tuzlak Aldin Bejhanović je, nakon traganja za sekundarnim sirovinama u HAK-u, obolio od embolije pluća, njegov stric je poginuo režući ventil na instalacijama u krugu fabrike, a otac, koji je radio sa njima, umro je od raka.
Zakorovljeni i opustošeni fabrički krug HAK -a danas neodoljivo potsjeća na pejsaž nakon nuklearne katastrofe, poput Černobilja.
– Rat nije završio, ekološko nasilje je dokaz da se rat nastavlja drugim sredstvima, nastavlja se žrtvovanje ljudskih života i žrtvovanje prirode i protiv toga se moramo boriti – kaže Damir Arsenijević.
Za borbu su i danas spremni otpušteni radnici HAK -a. Oni vjeruju da još nije sve izgubljeno.
Kopić: “Hlor nije bauk”
– Hlor jeste bojni otrov, ali hlor nije bauk, ni propilen nije bauk, ako time upravljaju stručne osobe. A mi, bivši radnici HAK, smo i stručni i osposobljeni za to. Mi znamo gdje je šta odlagano i kako se to može zbrinuti. Zašto plaćati milione maraka nekim stranim kompanijama, ako u Tuzli imamo ljude koji to mogu sanirati. I proizvodnja se može obnoviti, ako se nađe pravi strateški partner – tvrdi Sakib Kopić.
Radnici su se, tokom cijelog procesa privatizacije, donkihotski borili za „spas svoje fabrike“, ponekad i ne birajući sredstva.
Tako su 2002. protestovali ispred baze SFOR-a, tražeći vize za odlazak iz BiH.
Iste godine su probili policijski kordon i upali na sjednicu Skupštine Kantona.
Potom su napali stečajnog upravnika i pretukli ga, te se sukobili se sa policijskim specijalcima.
Otpušteni radnici su 2007. zaprijetili štrajkom glađu i blokirali ulaz u HAK, tvrdeći kako uprava siječe pogone i prodaje ih u staro gvožđe. Ispostavilo se da su bili u pravu, ali nisu spriječili pustošenje.
Radnici su učestvovali i učestvovali su i u „revoluciji“ 2014. godine, kada je zapaljena upravna zgrada holdinga „Soda So“, u kojoj je bila smještena Vlada Tuzlanskog kantona.
Radnici tvde da su se ovim akcijama borili ne samo za svoja radna mesta i plate koje su im poslodavci ostali dužni, nego i za sprečavanje ekocida u Tuzli.
Svi zainteresovani mogu se priključiti BESPLATNO na OVOM linku, uz aktivno učešće u dijeljenju informacija sa ostalim članovima! Pristupiti možete jednostavno i porukom na naš Viber broj + 387 62 59 69 79
